The Sermon on the Mount
Matthew 5–71 Ἰδὼν δὲ τοὺς ὄχλους ἀνέβη εἰς τὸ ὄρος, καὶ καθίσαντος αὐτοῦ προσῆλθαν αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ· 2 καὶ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ ἐδίδασκεν αὐτοὺς λέγων,
The Beatitudes
(Lk 6.20‑23)3 Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι,
ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
4 μακάριοι οἱ πενθοῦντες,
ὅτι αὐτοὶ παρακληθήσονται.
5 μακάριοι οἱ πραεῖς,
ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσιν τὴν γῆν.
6 μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην,
ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται.
7 μακάριοι οἱ ἐλεήμονες,
ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται.
8 μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ,
ὅτι αὐτοὶ τὸν θεὸν ὄψονται.
9 μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί,
ὅτι αὐτοὶ υἱοὶ θεοῦ κληθήσονται.
10 μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαιοσύνης,
ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
11 μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς καὶ διώξωσιν καὶ εἴπωσιν πᾶν πονηρὸν καθ᾽ ὑμῶν [ψευδόμενοι] ἕνεκεν ἐμοῦ. 12 χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε, ὅτι ὁ μισθὸς ὑμῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς· οὕτως γὰρ ἐδίωξαν τοὺς προφήτας τοὺς πρὸ ὑμῶν.
Salt and Light
(Mk 9.50Lk 14.34‑35)13 Ὑμεῖς ἐστε τὸ ἅλας τῆς γῆς· ἐὰν δὲ τὸ ἅλας μωρανθῇ, ἐν τίνι ἁλισθήσεται; εἰς οὐδὲν ἰσχύει ἔτι εἰ μὴ βληθὲν ἔξω καταπατεῖσθαι ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων. 14 Ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ κόσμου. οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένη· 15 οὐδὲ καίουσιν λύχνον καὶ τιθέασιν αὐτὸν ὑπὸ τὸν μόδιον ἀλλ᾽ ἐπὶ τὴν λυχνίαν, καὶ λάμπει πᾶσιν τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ. 16 οὕτως λαμψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα καὶ δοξάσωσιν τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς.
Teaching about the Law
17 Μὴ νομίσητε ὅτι ἦλθον καταλῦσαι τὸν νόμον ἢ τοὺς προφήτας· οὐκ ἦλθον καταλῦσαι ἀλλὰ πληρῶσαι. 18 ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν· ἕως ἂν παρέλθῃ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, ἰῶτα ἓν ἢ μία κεραία οὐ μὴ παρέλθῃ ἀπὸ τοῦ νόμου, ἕως ἂν πάντα γένηται. 19 ὃς ἐὰν οὖν λύσῃ μίαν τῶν ἐντολῶν τούτων τῶν ἐλαχίστων καὶ διδάξῃ οὕτως τοὺς ἀνθρώπους, ἐλάχιστος κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν· ὃς δ᾽ ἂν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ, οὗτος μέγας κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν. 20 λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι ἐὰν μὴ περισσεύσῃ ὑμῶν ἡ δικαιοσύνη πλεῖον τῶν γραμματέων καὶ Φαρισαίων, οὐ μὴ εἰσέλθητε εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν.
Teaching about Anger
21 Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις, Οὐ φονεύσεις· ὃς δ᾽ ἂν φονεύσῃ, ἔνοχος ἔσται τῇ κρίσει. 22 ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ὅτι πᾶς ὁ ὀργιζόμενος τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ ἔνοχος ἔσται τῇ κρίσει· ὃς δ᾽ ἂν εἴπῃ τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ, Ῥακά, ἔνοχος ἔσται τῷ συνεδρίῳ· ὃς δ᾽ ἂν εἴπῃ, Μωρέ, ἔνοχος ἔσται εἰς τὴν γέενναν τοῦ πυρός. 23 ἐὰν οὖν προσφέρῃς τὸ δῶρόν σου ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον κἀκεῖ μνησθῇς ὅτι ὁ ἀδελφός σου ἔχει τι κατὰ σοῦ, 24 ἄφες ἐκεῖ τὸ δῶρόν σου ἔμπροσθεν τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ὕπαγε πρῶτον διαλλάγηθι τῷ ἀδελφῷ σου, καὶ τότε ἐλθὼν πρόσφερε τὸ δῶρόν σου. 25 ἴσθι εὐνοῶν τῷ ἀντιδίκῳ σου ταχύ, ἕως ὅτου εἶ μετ᾽ αὐτοῦ ἐν τῇ ὁδῷ, μήποτέ σε παραδῷ ὁ ἀντίδικος τῷ κριτῇ καὶ ὁ κριτὴς τῷ ὑπηρέτῃ καὶ εἰς φυλακὴν βληθήσῃ· 26 ἀμὴν λέγω σοι, οὐ μὴ ἐξέλθῃς ἐκεῖθεν, ἕως ἂν ἀποδῷς τὸν ἔσχατον κοδράντην.
Teaching about Adultery
27 Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη, Οὐ μοιχεύσεις. 28 ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ὅτι πᾶς ὁ βλέπων γυναῖκα πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι αὐτὴν ἤδη ἐμοίχευσεν αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ. 29 εἰ δὲ ὁ ὀφθαλμός σου ὁ δεξιὸς σκανδαλίζει σε, ἔξελε αὐτὸν καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ· συμφέρει γάρ σοι ἵνα ἀπόληται ἓν τῶν μελῶν σου καὶ μὴ ὅλον τὸ σῶμά σου βληθῇ εἰς γέενναν. 30 καὶ εἰ ἡ δεξιά σου χεὶρ σκανδαλίζει σε, ἔκκοψον αὐτὴν καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ· συμφέρει γάρ σοι ἵνα ἀπόληται ἓν τῶν μελῶν σου καὶ μὴ ὅλον τὸ σῶμά σου εἰς γέενναν ἀπέλθῃ.
Teaching about Divorce
(Mt 19.9Mk 10.11‑12Lk 16.18)31 Ἐρρέθη δέ, Ὃς ἂν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, δότω αὐτῇ ἀποστάσιον. 32 ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ὅτι πᾶς ὁ ἀπολύων τὴν γυναῖκα αὐτοῦ παρεκτὸς λόγου πορνείας ποιεῖ αὐτὴν μοιχευθῆναι, καὶ ὃς ἐὰν ἀπολελυμένην γαμήσῃ, μοιχᾶται.
Teaching about Oaths
33 Πάλιν ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις, Οὐκ ἐπιορκήσεις, ἀποδώσεις δὲ τῷ κυρίῳ τοὺς ὅρκους σου. 34 ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι ὅλως· μήτε ἐν τῷ οὐρανῷ, ὅτι θρόνος ἐστὶν τοῦ θεοῦ, 35 μήτε ἐν τῇ γῇ, ὅτι ὑποπόδιόν ἐστιν τῶν ποδῶν αὐτοῦ, μήτε εἰς Ἱεροσόλυμα, ὅτι πόλις ἐστὶν τοῦ μεγάλου βασιλέως, 36 μήτε ἐν τῇ κεφαλῇ σου ὀμόσῃς, ὅτι οὐ δύνασαι μίαν τρίχα λευκὴν ποιῆσαι ἢ μέλαιναν. 37 ἔστω δὲ ὁ λόγος ὑμῶν ναὶ ναί, οὒ οὔ· τὸ δὲ περισσὸν τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν.
Teaching about Retaliation
(Lk 6.29‑30)38 Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη, Ὀφθαλμὸν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ καὶ ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος. 39 ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ἀντιστῆναι τῷ πονηρῷ· ἀλλ᾽ ὅστις σε ῥαπίζει εἰς τὴν δεξιὰν σιαγόνα [σου], στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην· 40 καὶ τῷ θέλοντί σοι κριθῆναι καὶ τὸν χιτῶνά σου λαβεῖν, ἄφες αὐτῷ καὶ τὸ ἱμάτιον· 41 καὶ ὅστις σε ἀγγαρεύσει μίλιον ἕν, ὕπαγε μετ᾽ αὐτοῦ δύο. 42 τῷ αἰτοῦντί σε δός, καὶ τὸν θέλοντα ἀπὸ σοῦ δανίσασθαι μὴ ἀποστραφῇς.
Love for Enemies
(Lk 6.27‑28, Lk 32‑36)43 Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη, Ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου καὶ μισήσεις τὸν ἐχθρόν σου. 44 ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν καὶ προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν διωκόντων ὑμᾶς, 45 ὅπως γένησθε υἱοὶ τοῦ πατρὸς ὑμῶν τοῦ ἐν οὐρανοῖς, ὅτι τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλλει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους. 46 ἐὰν γὰρ ἀγαπήσητε τοὺς ἀγαπῶντας ὑμᾶς, τίνα μισθὸν ἔχετε; οὐχὶ καὶ οἱ τελῶναι τὸ αὐτὸ ποιοῦσιν; 47 καὶ ἐὰν ἀσπάσησθε τοὺς ἀδελφοὺς ὑμῶν μόνον, τί περισσὸν ποιεῖτε; οὐχὶ καὶ οἱ ἐθνικοὶ τὸ αὐτὸ ποιοῦσιν; 48 Ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι ὡς ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος τέλειός ἐστιν.
1 E Jeԑu tui paa haλk, hypi permì gni mal, e massì u ull, ju affruene atii discèpuit e vet,
2 E tui cil gojen e vet msote atà, tui thanun:
3 T’ lum t’ vorfnit e scpirtit: psè e atyne âsct reɣnia e cièλvet.
4 T’ lum t’ butit: psè atà kan me ԑotnuem dheen.
5 T’ lum atà, ci kiain: psè atà kan me ken t’ nguscλuem.
6 T’ lum atà, ci kan ûû, e et s’ dreits: psè atà kan me ken nghîîmun.
7 T’ lum t’ miscrierscmit: psè atà kan me gièt miscrier.
8 T’ lum t’ dliirt n’ ԑemer: psè atà kan me paa Tenԑòn.
9 T’ lum t’ pact: psè kan me ken thirrun t’ biit e Tenԑòt.
10 T’ lum atà, ci jan t’ munnuem per t’ dreiten: psè e atyne âsct reɣnia e cièλvet.
11 T’ lum ju kuur t’ jeni prei nièrԑsc t’ maλkuem, e kuur t’ jeni ju t’ perԑânun, e kuur t’ u thohen kunra juve t’ gith t’ kccët, tui rrêêitun per pun tem:
12 Gheԑòhëni, e nguscλòhëni, psè paghimi e jui âsct fort e madh n’ cièλ: psè ksctù jan ken perԑânun profetet, ci iscin ken perpara juvet.
13 Ju jeni krypa e dheut. N’ u prisct krypa, n’ se e döte krypet? Per asgiââ mââ s’ vièn, vec se meu citt jasct, e meu sckeλun prei nierԑsc.
14 Ju jeni drita e scèkuλit. Sceheri nuk munnet meu fsceh vûûeme permì mal.
15 As neԑin kanilin, e vêên atè nnen scek, por permì sciaλdàn, aboλà ci t’ bâi drit t’ gith atyne, ci jan n’ scpii.
16 Ksctù let scnris drita e jui perpara nierԑsc: ci t’ sciòffin vepra t’ mirat tuja, e t’ levdoin Baben tui, ci âsct n’ cièλt.
17 Mos kuitoni ci une t’ jeem ardhun me ԑghidh ligen, o profetet: nuk erdha me ԑghidh, por me musc.
18 Per t’ vertèt po ju tham; deri saa ci nuk t’ sckon cièλa e dhee, nuk kaa me raa as gni jota, as gni pik prei liget, deri t’ githat t’ jeen mùsciun.
19 Kusc do praa ci kaa me ciàrt gnenin prei kssòsc urdhnime mââ t’ voghla, e ksctù kaa me msue nierԑt, mââ i voghel kaa meu ken thirrun n’ reɣnii t’ cièλvet: por ai ci t’ keet bââ e msue, ky kaa meu thirr i madh n’ reɣnii t’ cièλvet.
20 Psè une po ju tham, se n’ mos tepëròft e dreita jui mââ teper se ajò t’ Sckribvet e t’ Fariseivet, s’ keni me hîî n’ reɣnii t’ cièλvet.
21 Keni nnie ci âsct thanun t’ moccvet: Mos vraa: e kusc do t’ keet vraa, kaa me ken faituer n’ giỳg.
22 E une po tham juve: ci gith‐kusc t’ idhnohet me vλaan e vet, kaa me ken faituer n’ giỳg. E kusc t’ keet than vλaut e vet, raca: kaa me ken faituer n’ kuvèn. E kusc do t’ keet than, i mârr: kaa me ken faituer i ԑiàrmit t’ ferrit.
23 N’ kiòfsc praa per me fall dhuntiin tânne n’ lteer, e atỳ t’ bie nner menn se vλau jyt kaa nnoi senn kunra teje:
24 Lêê atỳ dhuntiin tânne perpara lterit, e scko mas‐pari meu paitue me vλaan tân: e athèr tui kthye falle dhuntiin tânne.
25 Nnerècciu scpeit me kunnersctarin tânne saa jee n’ rugh me tè: ci per t’ këccen tânne mos t’ sctii kunnersctari n’ dor t’ giygtarit, e giygtari me t’ dhanun n’ dor t’ scerbetorit: e me t’ sctii haps.
26 Per t’ vertèt po ti tham tyy, nuk kee me dall prei knei, deri saa t’ apisc mââ t’ mbramen aster.
27 Keni nnie se âsct thanun t’ moccvet: Mos kurvnò.
28 E une po tham juve: se kusc do t’ kciỳren gruen per me lakmue atè, n’ ԑemer t’ vet kaa kurvnue me tè.
29 Se psè syni jyt i diàthti t’ dhasct tyy sckanuλ, zirre atè, e citte largh prei tejet: psè âsct mââ mir per tyy me bièrr gnenen piess e korpit tyt, se tetân korpin tândin me e cittun n’ gehenèm.
30 E se dora jote e diàthta t’ nep tyy sckanuλ, këpute atò, e citte largh prei tejet: psè âsct mââ mir per tyy me bièrr gnenen piess e korpit tyt, se me sckue tetân korpin tândin n’ gehenèm.
31 E âsct thanun: Kusc do ci kaa me lsciue gruen e vet, t’ apisc assai letren e t’ lsciuemit.
32 E une po tham juve: Gith‐kusc do t’ keet lsciuem gruen e vet, vec se per kurvnii, bân atò me kurvnue: e kusc do t’ keet marr gruen e lsciueme, kurvnòn.
33 Perserii keni nnie se âsct thanun t’ moccvet: S’ kee me bââ bee rrêêscme: e kee me nkthye Ԑotit beet t’ tua.
34 E une po ju tham, mos me bââ been kursesì, as per cièλ, psè âsct selia e Tenԑòt:
35 As per dhee, psè âsct sckâmi i kâmvet tii: as per Jeruԑalèm, psè âsct sceheri t’ madhit krail:
36 As kee me bââ been per krye tat, psè nuk munnesc me bââ gni ciyme t’ bardh, as t’ ԑeԑ.
37 E fiàla jui kiòft, po, po: jò, jò: por scka âsct mâa teper prei kssòsc, âsct prei s’ këcc.
38 Keni nnie se âsct thanun: Syy per syy, e dhâm per dhâm.
39 E une po ju tham, mos me cinnrue s’ këccës: e se nnogni kaa me t’ rrah n’ facie t’ diàtht, sièλia atii edhè tiètren.
40 E atii, ci do meu kap me tyy n’ giỳg, e me t’ hièk petkun tânne, lscioja atii edhè biniscin.
41 E kusc do me t’ marr angarii per gni happa, sckò me tè edhè dyy tieer.
42 E kusc lyp prei teje, epi: e atii ci do me uhaìt prei teje, mos u largò.
43 Keni nnie ci âsct than: Kee me dasct sciòccin tândin, e kee me pass inaat anmikut tyt.
44 E une po tham juve: Doni anmìct tai, bâni mir atyne, ci ju kan inaat: e lutnju per atà, ci po ju ndièkin, e ci po ju scpifen:
45 Aboλà ci t’ jeni biit e Babs tui, ci âsct n’ cièλ: ci bân me dall diλin e vet permì t’ mirt e t’ kcciit: e lsciòn sciin permì t’ dreitit e t’ paa‐dreitit.
46 E n’ dacci ju atà, ci duun ju, cfar paghìm keni me pass ju? e as edhè publikanet bâin ktè?
47 E n’ u perscendetsci ju saλde me vλaԑen tai, scka bâni mââ sciùm prei tièrsc? e as edhè gentilet bâin ktè?
48 T’ jeni praa ju t’ plott, sikursè âsct i plott Baba jui i cièλs.